چرا در استان فارس سیلاب به سادگی جاری می شود؟
به گزارش خرید و فروش حیوان خانگی در سیل اخیر شرق استان فارس ۲۱ نفر جان خویش را از دست دادند که ریشه اصلی بروز چنین فاجعه ای آن هم در فصل تابستان به علت دخالت های انسانی (سدسازی های بدون توجیه منطقی) در طبیعت و پدیده هایی مانند فرسایش خاک و تغییر اقلیم است.
۳۱ تیرماه ۱۴۰۱روزی است که نه تنها استان فارس، بلکه کل ایران با بهت و حیرتی عجیب به نام سیل در تابستان مواجه گردید. سیل یکی از بلایای طبیعی است که همیشه و در همه جای تاریخ وجود داشته اما آن چه که بیشتر از هر چیز باعث این بهت می شود، وقوع آن درست در فصل تابستان و در یکی از خشک ترین سالهای نیم قرن گذشته و باز هم در جنوب ایران و مناطق گرمسیر است! اینکه چرا سیل در این فصل سال بروز کرد و چرا در حاشیه جنوب شرق استان فارس پدیدار شد، نکته ای است که باید به صورت دقیق بدان توجه ویژه داشت.
به گفته کارشناسان، میتوان دو دلیل اصلی برای این پدیده در نظر گرفت: یکی «تغییرات شدید اقلیمی» و دیگری «فرسایش شدید خاک» که هر دو این موارد در یک رابطه متقابل، تقویت کننده و تشدیدکننده(سیبرنتیک) با یکدیگر قرار دارند. جدا از کوتاهی و سهل انگاری مردم و مسؤلان در سیل اخیر فارس، این پدیده علل ریشه ای تر هم دارد که باید به آن توجه جدی داشت.
تغییرات شدید اقلیمی
این که تغییر اقلیم چیست و چرا ایجاد می شود، خود موضوعی است که توضیح مجزایی از تغییرات مداوم سطح زمین و تفاوت آن با تغییر اقلیم را می طلبد. سطح زمین به صورت پیوسته درحال تغییر شکل است. تغییرات چهره زمین هم تحت تأثیر دو نیروی «داخلی» و «خارجی» زمین است. نیروهای داخلی شامل زمین لرزه، آتشفشان و حرکات مداوم پوسته زمین قرار دارد که بشکلی آرام و مداوم و در طول میلیونها سال، شکل کنونی ظاهر زمین را بوجود آورده اند.
اما عوامل بیرونی چیزهایی مانند باد، باران، یخبندان و... هستند که هر یک در جای خود تغییرات ظاهری زیادی را ایجاد می کنند. عوامل گوناگونی در تغییر شکل سطح زمین مؤثر هستند. درصورتیکه یکی از مهم ترین عوامل، آب های جاری بوده که ریشه اولیه آن از بارش نزولات جوی است؛ در نتیجه بارش باران، شکل های مختلف فرسایشی ایجاد می شود و یا اینکه سبب بروز پدیده های گوناگونی مانند رانش زمین، خزش و ریزش می شود. بعد از آن که بخشی از نزولات جذب زمین شد و یا تبخیر شدند، بقیه به صورت آب جاری روان می شود. این جریان به دنبال خود سبب ایجاد رودخانه و یا در مواردی هم سیلاب می شود.(۱)
نکته قابل توجه در ارتباط با این عوامل داخلی و خارجی طبیعی بودن و عدم دخالت انسان در آن هاست. این تغییرات آن قدر کند و آرام پیش می روند که کمتر به چشم می آیند اما با کوچک ترین دخالت انسان، بدون توجه به عواقب زیست محیطی، می تواند صدمات جبران ناپذیری به بار آورد.
تغییراتی مانند ایجاد «سد» که در نگاه نخست بسیار مفید به نظر می آید اما در دراز مدت به سبب تغییرات شدید اکوسیستم - نظیر خشک شدن تالاب ها و دریاچه ها - باعث فرسایش خاک و عوارض طبیعی در «کوتاه مدت» شده و حتی به سبب افزایش رطوبت در یک منطقه -که تا قبل از آن دریاچه سد وجود نداشت - تغییرات آب و هوایی زیاد بوجود می آورد که این هم به نوبه خود تغییرات بیشتر زیست محیطی را باعث می شود. یکی از علل باران های سیل آسای محلی در مقیاس کوچک و یا خشکسالی، از مهم ترین نتایج سد سازی است.
وقتی سدی روی رودی راه اندازی می شود، حجم زیادی از خاک و پوشش گیاهی در مخزن سد قرار گرفته و تخریب می شود. همینطور با راه اندازی سد بخصوص در حوزه فلات مرکزی، خیلی از تالاب ها خشک شده و فرسایش شدید خاک آغاز می شودفرسایش خاک
چنانچه اشاره شد تغییراتی که انسان در طبیعت ایجاد می کند، باعث تغییرات گسترده و بروز پدیده ای به نام فرسایش می شود. عوامل مختلف و مختلفی در ایجاد چنین وضعیتی موثر هستند. برای مثال وقتی سدی روی رودی ایجاد می شود، حجم زیادی از خاک و پوشش گیاهی در مخزن سد قرار گرفته و تخریب می شود. همینطور با راه اندازی سد بخصوص در حوزه فلات مرکزی، خیلی از تالاب ها خشک شده و فرسایش شدید خاک شروع می شود.
همچنین وقتی مرتعی بیش از اندازه مورد استفاده دامداران قرار می گیرد، پوشش گیاهی خاک از بین رفته و با کوچک ترین جریان باد و بارندگی، به حرکت در می آید. در چنین شرایطی با کم ترین باران حجم زیادی از آب به همراه خاک روان شده و سیل های تخریب گر را باعث می شوند.
این در حالی است که در صورت وجود پوشش گیاهی مناسب خاک تثبیت شده و به مانند یک اسفنج طبیعی آب را در خود نگه داشته و به تدریج آنرا پس داده و چشمه سارها را بوجود می آورد.
وضعیت تغییر اقلیم و فرسایش خاک در استان فارس چگونه است؟
براساس نظر کارشناسان، هر دو این عوامل در استان فارس در وضعیت بسیار بغرنجی قرار دارند. بعنوان مثال در منطقه شرق استان فارس تابحال بیشتر از ۱۰ سد درحال بهره برداری(۲) و ۵ سد درحال مطالعه و ساخت(۳) هستند، که این سدها علاوه بر تخریب و فرسایش خاک، باعث از بین رفتن ۵ تالاب بین المللی «ارژن»، «پریشان»، «طشک»، «بختگان» و «کمجان» در غرب، شرق و شمال استان شده اند.(۴)
تعداد سدهاحجم توقف آب در مخزن (میلیون متر مکعب)موارد راه اندازی شده۱۰۳.۱۲۰موارد درحال مطالعه برای احداث۵۸۶۸.۸۶در استان فارس ۱۰ تالاب وجود دارد که از مناطق جنوبی تا شمال، شرق و غرب استان را در برگرفته و هر یک در مقیاس وسیعی مانع از فرسایش خاک می شدند اما حالا همه آنها یا خشک شده یا درحال خشک شدن هستند
در استان فارس ۱۰ تالاب وجود دارد که از مناطق جنوبی تا شمال، شرق و غرب استان را در بر گرفته و هر یک در مقیاس وسیعی مانع از فرسایش خاک می شدند اما همه آنها یا خشک شده یا درحال خشک شدن هستند.(۵) این تالاب ها در مجموع بیشتر از ۱۸۰ هزار هکتار(۶) از مساحت استان فارس را می سازند که حدودا برابر با ۱.۵ درصد از مساحت این استان است.
بر اساس تحقیقات انجام شده توسط «فاطمه هادیان و همکاران» در سال ۱۳۹۴، با ساخت سد «ملاصدرا» سطح خیلی از اراضی مرتعی و کشاورزی (۷۹۱ هکتار) نابود شده و میزان خاک بدون پوشش هم در منطقه از ۱۰۱ هکتار به بیشتر از ۱۶۱۸ هکتار افزایش داشته و در مورد سطح مراتع کاهش در حدود ۶ درصد (۹ هزار و ۱۸۹ هکتار به ۸ هزار و۶۲۲ هکتار) دیده می شود. مضاف بر اینکه میزان اراضی کشاورزی هم حدود هزار و ۷۳۰ هکتار کاهش داشته است.(۷)
به گفته «منوچهر گرجی»رئیس انجمن خاک ایران بررسی های جهانی نشان داده است رطوبت خاک بیشتر از ۸ برابر رطوبت همه رودخانه هاست و این رطوبت باعث توسعه پوشش های گیاهی و مرتع می شود.
براساس گزارش سازمان ملل، در سال ۲۰۱۸ فرسایش خاک در جهان ۲۴ میلیارد تن در سال است که با عنایت به اینکه ایران یک درصد از مساحت خشکی دنیا را دارد، فرسایش خاک در ایران ۸ درصد کل دنیاست که متاسفانه ۱۷ درصد از کل فرسایش ایران هم به فارس اختصاص دارد!
به گفته «امیر اسلامی» مدیر آب و خاک و امور فنی و مهندسی جهاد کشاورزی استان فارس، به سبب پراکندگی اقلیم این استان، سطح وسیع کشاورزی و مساحت در شمار پرفرسایش ترین استانهای کشور بشمار می رود.(۸)
جان کلام
استان فارس بر اثر فعالیتهای مداوم سدسازی و تخریب پوشش گیاهی سرآمد فرسایش خاک در کشور است که میزان پراکندگی این فرسایش در همه این استان به چشم می خورد. خاک فرسوده تحمل نگهداری آب را نداشته و ثابت هم نیست. چنین وضعیتی به همراه تغییرات اقلیمی، که سدهای استان بنابر تحقیقات علمی به دست آمده، نقش جدی در آن دارند، یکی از علل اصلی بروز سیل در استان فارس و بخصوص سیل اخیر منطقه «سلطان شهباز» شده است.
به استناد برآوردهایی که از زیان اقتصادی ناشی از فرسایش خاک در دنیا انجام شده، ارزش اقتصادی هر تن خاک ازدست رفته ۲۸ دلار تعیین شده است. ازاین رو اگر میزان فرسایش خاک در ایران را ۱۶ تن در هکتار و در سال برآورد شود؛ یعنی در هر هکتار ۴۴۸ دلار به سبب فرسایش خاک از دست می رود که در سطح ۱۲۵ میلیون هکتار این رقم بسیار زیاد خواهد بود و مفهومش این است که به صورت متوسط در کشور سالانه چنین رقمی از دست می رود.(۹)
میزان خسارت جدا از خسارتی است که در اثر نتایج فرسایش یعنی سیل، ریزگرد و ایجاد می شود، در واقع میزان خسارات ناشی از فرسایش خاک خیلی بیشتر از چیزی است که به نظر می رسدالبته باید در نظر داشت که این میزان خسارت جدا از خسارتی است که در اثر نتایج فرسایش یعنی سیل، ریزگرد ایجاد می شود، در واقع میزان خسارات ناشی از فرسایش خاک خیلی بیشتر از چیزی است که به نظر می آید. بعنوان مثال در سیل اخیر شرق استان فارس ۲۱ نفر جان خویش را از دست دادند که ریشه اصلی بروز چنین فاجعه ای آن هم در فصل تابستان به سبب دخالت های انسانی(سدسازی های بدون توجیه منطقی) در طبیعت و نتایجی چون فرسایش خاک و تغییر اقلیم است که نمی توان با هیچ عدد و رقمی آنرا مقایسه یا جبران کرد.
پی نوشت:
۱. https: //www.tabiat.ir/page/۴۷۱۵/%d۸%b۹%d۹%۸۸%d۸%a۷%d۹%۸۵%d۹%۸۴-%d۸%ae%d۸%a۷%d۸%b۱%d۸%ac%db%۸c-%d۸%af%d۸%b۱-%d۸%aa%d۸%ba%d۹%۸a%d۹%۸a%d۸%b۱-%d۸%b۴%d۹%۸۳%d۹%۸۴-%d۸%b۲%d۹%۸۵%d۹%۸a%d۹%۸۶
۲. https: //www.sceg.ir/fa/civil-engineering/education/iran-dams/۵۹-iran-dams-bahrebardari-ostani/۲۰۴-fars-dams-bahrebardari.html
۳. https: //www.sceg.ir/fa/civil-engineering/education/iran-dams/۶۱-iran-dams-under-study/۲۶۹-iran-dams-under-study-ostani.htm
۴. http: //www.tabnakfars.ir/fa/news/۵۰۴۷۰۷
۵. https: //amordadnews.com/۱۶۲۷۳
۶. http: //www.tabnakfars.ir/fa/news/۵۰۴۷۰۷
۷. فصلنامه گیاه و زیست بوم، پی در پی ۴۴ (پاییز ۱۳۹۴)
۸. https: //www.tasnimnews.com/fa/news/۱۳۹۸/۱۱/۲۳/۲۲۰۱۶۷۶
۹. https: //www.sharghdaily.com/%D۸%A۸%D۸%AE%D۸%B۴-%D۸%A۷%D۸%AE%D۸%A۸%D۸%A۷%D۸%B۱-۳/۸۲۴۸۴۸-%D۸%A۷%D۸%B۱%D۸%B۲%D۸%B۴-%D۹%۸۱%D۸%B۱%D۸%A۷%D۹%۸۵%D۹%۸۸%D۸%B۴-%D۸%B۴%D۸%AF%D۹%۸۷-%D۸%AE%D۸%A۷
منبع: petfind.ir
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب